Trên vùng đất địa đầu Tổ Quốc, Hà Giang như một án bình phong trấn giữ nơi miền biên ải. Trên mảnh đất này, không chỉ có hoa ban, hoa gạo nở trắng những cánh đồng mà còn nổi tiếng bởi một khu phố cổ sầm uất, chen lẫn, khuất lấp trên cao nguyên đá Hà Giang. Đó là khu phố của nẻo cao – phố cổ Đồng Văn.
Nếu mải mê với những cánh đồng hoa tam giác mạch có thể bạn đã bỏ quên một phần Hà Giang không thể không khám phá trong chuyến du lịch Hà Giang của mình – Phố cổ Đồng Văn. So với các khu phố cổ ở Hội An và ở Hà nội, khu phố cổ Đồng Văn không phải là khu phố cổ nhất, cũng không phải là khu lớn nhất. Tuy nhiên, nó lại có đặc điểm độc đáo của cư dân địa phương sống trên cao nguyên đá Đồng Văn mà không đâu có được.
Phố cổ hiện nay đã hơn 100 tuổi nằm ở thị trấn Đồng Văn, huyện Đồng Văn, Hà Giang. Với kiến trúc cổ, dù trải qua thời gian dài, nhưng hầu hết các căn nhà vẫn giữ được nguyên vẹn vẻ đẹp hoang sơ từ nhiều năm trước. Vì vậy, Phố cổ Đồng Văn luôn là niềm tự hào của người dân nơi đây, cũng giống như người Hà Nội luôn tự hào về 36 phố phường nơi trung tâm thành phố của mình. Đến đây, du khách sẽ được trải nghiệm rõ nét về đời sống hàng ngày của người dân tộc thiểu số như: Kinh, Tày, Mông, Hoa … rất ấn tượng.
Thị trấn Đồng Văn nằm giữa thung lũng được bao quanh bởi những tảng đá. Vào buổi sáng, hình ảnh của khu phố cổ được pha trộn hai màu sắc: màu vàng tươi sáng của ánh nắng mặt trời và màu xám của những ngôi nhà cổ. Cuộc sống bình dị của người dân của người dân cũng dần được hiện ra, bức tranh ấy cũng dần thêm nhiều những sắc màu rực rỡ trong trang phục của đồng bào người Mông, Hoa, Ráy, Tày, Nùng…. Dậy sớm đón bình minh, tiếp đó sẽ có hai lựa chọn dành cho bạn. Cảm nhận tách cà phê ở nơi có độ cao hơn 1000m so với mực nước biển, hay tham gia một phiên chợ ở ngay đối diện với dãy nhà cổ.
Nói đến phố cổ, nói đến cà phê phố cổ, người ta dễ liên tưởng đến Hà Nội, hay Hội An, như một suy nghĩ đã trở thành thói quen. Cũng dễ hiểu, bởi phố cổ Đồng Văn ở miền biên viễn này trẻ hơn nhiều so với lịch sử phố cổ Hà Nội hay Hội An; và cà phê thì có vẻ là thức uống của phố thị dưới đồng bằng, chứ không phải ở vùng núi cao. Vậy mà “Cà phê Phố cổ” ở thị trấn Đồng Văn đã níu chân tất cả những ai trót bước vào đây!
Nhưng dù thế nào bạn cũng không nên bỏ lỡ một phiên chợ vùng cao ở đây. Từ trên cao nhìn xuống, bạn có thể thấy bên cạnh ba dãy chợ được sắp xếp theo hình chữ U với mái ngói âm dương là hai con phố cổ chạy dọc đến chân núi. Ba dãy khu chợ được người Pháp quy hoạch và xây vào khoảng 1925-1928. Mỗi tuần chợ họp một phiên duy nhất vào ngày Chủ nhật. Vào ngày chợ phiên, khu phố cổ vốn nhỏ bé tĩnh lặng trở nên náo nhiệt đông vui như ngày hội với đủ sắc màu sặc sỡ của trang phục người Dao, Mông, Tày, Nùng, Giáy, Lô Lô…, đổ về từ các ngả núi xuống chợ. Họ đem theo những gùi rau, gùi củi, tay dắt lợn, dắt chó… Có người phải đi từ 3 giờ sáng, vượt qua mấy ngọn núi để xuống cho kịp phiên chợ.
Phố cổ Đồng Văn được hình thành từ đầu thế kỷ 20, chỉ có một vài gia đình người H’Mông, Tày và người Hoa, dần dần, ngày càng có nhiều người dân địa phương đến đây. Nhìn chung, Kiến trúc phổ biến là nhà hai tầng trình tường, lợp ngói âm dương, trước cửa nhà còn có đèn lồng treo cao của người Hoa.
Người Tày, H’Mông và hàng chục ngôi nhà cổ được coi là phần quan trọng của khu phố cổ Đồng Văn. Theo tài liệu về khu phố cổ Đồng Văn, có khoảng 40 ngôi nhà cổ với 100 năm tuổi. Đặc biệt, có một ngôi nhà gần 200 năm của ông Lương Huy Ngô, người Tày được xây dựng vào năm 1860.
Đây vốn là nhà của dòng họ ông Lương, rất có thế lực ở vùng Đồng Văn khi xưa. Ngôi nhà ngót trăm năm này cũng trải qua nhiều thăng trầm cùng khu phố cổ, và may mắn là vẫn còn gần như nguyên vẹn.
Về quy mô, ngôi nhà khá lớn so với các ngôi nhà khác cùng thời ở Đồng Văn, với mặt tiền rộng, nhiều lớp nhà và có sân trong. Kiến trúc công trình có nét giống với Dinh nhà Vương của “vua Mèo” Vương Chính Đức ở thung lũng Sà Phìn, chịu ảnh hưởng của kiến trúc nhà Thanh (Trung Quốc) với nhiều lớp nhà theo nguyên tắc ngoài thấp trong cao, có sân trong, bố cục khép kín và hướng nội.
Kiến trúc chung ở đây là nhà trình tường hai tầng và lợp ngói âm dương. Bên cạnh đó, khu chợ Đồng Văn có những ngôi nhà cổ hình ống để tận dụng lợi thế như khu phố cổ Hà Nội. Từ năm 2006, huyện Đồng Văn đã tổ chức “đêm trong khu phố cổ” vào tháng 3 ngày 14, 15, 16 âm lịch. Tất cả các hộ gia đình trong khu phố cổ treo đèn lồng đỏ, trưng bày thổ cẩm dân tộc và bán thức ăn truyền thống. “Đêm trong khu phố cổ” ở cao nguyên đá Đồng Văn cũng là nơi để tuyên truyền thu hút khách du lịch. Du khách có thể tìm hiểu thêm về văn hóa của người dân tộc thông qua người dân địa phương và đắm mình trong điệu nhảy Lo Lo, thưởng thức các món ăn truyền thống như: Thắng Cố, các đặc sản của người H’Mông và tham quan khu vực trưng bày sản phẩm địa phương.
